Als voorloper in de energietransitie is het natuurlijk belangrijk dat wij naar onze CO₂-voetafdruk kijken. Daarnaast denken we graag met je mee.

Jazeker, ook websites hebben een CO₂-voetafdruk...

Het internet verbruikt veel elektriciteit. 416,2 TWh per jaar om precies te zijn. Dat is meer dan het gehele Verenigd Koninkrijk per jaar in totaal.

  • We maken gebruik van een groene server

    Heb jij een website? Check je ecologische voetafdruk op websitecarbon.com

  • Donkere modus

    Het weergeven van de website in de donkere modus zorgt voor een aanzienlijke energiebesparing ten opzichte van een witte achtergrond. Als bezoeker heb je in deze keuze qua weergave een directe invloed op de footprint van topsectorenergie.nl.

    Daarnaast kun je ook een hoop energie besparen door (OLED) schermen op de donkere modus te zetten.

  • De code van onze website

    Wij laden niks in voordat jij er actief naar vraagt. Of het nou gaat om code, afbeeldingen of video’s. Beheer je voorkeuren via de cookiebanner.

De flexibiliteit van elektriciteit kan vormgegeven worden door een deel van de vraag naar elektriciteit te verschuiven, uit te smeren in de tijd of uit elektriciteitsopslag laten komen. TKI Urban Energy heeft twee kennisdossiers opgesteld over flexibiliteit. Dit kennisdossier gaat in op de waarde van flexibiliteit en richt zich op verschillende verdienmodellen bij het toepassen van flexibiliteit in de Gebouwde Omgeving. Een ander kennisdossier (‘het ontsluiten van flexibiliteit’) gaat in op het ontsluiten van flexibiliteit vanuit verschillende apparaten. De relatie tussen beide kennisdossiers is schematisch weergegeven in de volgende figuur.

relatie kennisdossiers

In dit kennisdossier komen de volgende onderwerpen aan bod:

  • Expliciete waarde van flexibiliteit: handel in flexibiliteit
  • Impliciete waarde van flexibiliteit: dynamische tarieven en saldering
  • USEF - Universal Smart Energy Framework
  • Verdienmodellen en succesfactoren
  • Events en kennisdeling
  • Nieuwe projectideeën? Tips en aandachtspunten

Expliciete waarde van flexibiliteit: handel in flexibiliteit

Er bestaan verschillende ‘handelsplaatsen’ met verschillende doelen en spelregels waar verdiend kan worden aan flexibiliteit: de (inter)nationale groothandelsmarkt, balanceringsdiensten en lokale marktplaatsen voor congestiemanagement of lokale energiegemeenschappen. Verder is er ook nog de mogelijkheid om geld te verdienen door te reageren op onbalansprijzen; passief regelen genoemd.

Figuur 1. ‘Flexibility Value Chain’. Bron: ‘White Paper Energy and Flexibility Services for Citizens
Figuur 1. ‘Flexibility Value Chain’. Bron: ‘White Paper Energy and Flexibility Services for Citizens Energy Communities’, USEF, 2019

Op de groothandelsmarkt verhandelen tussenpartijen (leveranciers, handelaren) en enkele individuele (grote) producenten en consumenten elektriciteit. De meeste elektriciteit is al eerder verhandeld, maar de day-ahead veiling (EPEX SPOT) en intradaymarkten (zoals EPEX SPOT, ETPA) zijn waardevol voor flexibiliteit: om verbruik te verplaatsen naar momenten met lage prijzen en juist te produceren bij hoge prijzen. De prijzen op de groothandelsmarkt worden bepaald door vraag en aanbod in Nederland en voor een deel ook daarbuiten door koppeling met buitenlandse markt. De elektriciteitsmarkten waren voorheen vooral voorbehouden aan de grotere spelers in de elektriciteitssector. Maar in de afgelopen jaren zijn ook verschillende nieuwe bedrijven opgestaan die in deze markt meedoen hun flexibiliteit – al dan niet geaggregeerd uit kleine porties – aan te bieden. Dat de markt zich ontwikkelt, toont ook het bedrijf ETPA, dat een alternatief handelsplatform heeft gestart dat laagdrempelige toegang biedt tot de elektriciteitsmarkt, juist ook voor bedrijven die kleinere hoeveelheden elektriciteit willen verhandelen.

Op de markten voor balanceringsdiensten kun je flexibiliteit beschikbaar stellen aan de landelijke netbeheerder TenneT en eventueel ook aan buitenlandse netbeheerders van transportnetten. Je kunt voor zowel je beschikbaarheid als je energielevering een vergoeding krijgen. Er zijn drie producten te onderscheiden die ieder zorg dragen voor een specifiek gedeelte van de balanshandhaving: FCR (primair reservevermogen), aFRR (secondair reservevermogen), en mFRR (tertiair reservevermogen).


Voor meer informatie over verschillende handelsmarkten en systeemdiensten, zie het document ‘ Flexibiliteit op de elektriciteitsmarkt’ van Movares.

De tijdshorizon van energiehandel en balanceringsdiensten verschilt. Op de intraday-markt wordt elektriciteit verhandeld op kwartier- en uurbasis. Voor de verschillende balanceringsdiensten gelden veelal kortere tijdsintervallen, zoals schematisch weergegeven in onderstaande figuur.

‘Tijdsframe van energiehandel en systeemdiensten voor balancering’
figuur2. ‘Tijdsframe van energiehandel en systeemdiensten voor balancering’. Bron: Sympower.

De inzet van flexibiliteit voor congestiemanagement is bedoeld om de invoeding en afname van elektriciteit binnen de grenzen te houden van de beschikbare transportcapaciteit. Met de inzet van flexibiliteit kunnen netbeheerders voorkomen dat er storingen optreden dat zij hun netten moeten verzwaren. Over de ontwikkelingen op het gebied van congestiemanagement, zowel vanuit marktperspectief als vanuit de (wettelijke) kaders van de netbeheerders, schreef TKI Urban Energy eerder dit artikel.

Voor congestiemanagement bestond een aantal jaar geleden nog geen algemeen handelsplatform. In de afgelopen jaren zijn er verschillende initiatieven gestart die als pilot of op kleine schaal flexibiliteit verhandelen om congestieproblemen te voorkomen. Daarvoor werd dan een separate lokale markt opgezet. Voorbeelden zijn het project OROSL, INTERFLEX en de aanbesteding van Alliander in Nijmegen-Noord. Een overzicht van de ontwikkelingen op dit gebied is te lezen in het rapport ‘analyse lokale marktplaatsinitiatieven’ opgesteld door Ecofys in opdracht van RVO.nl voor de Topsector Energie, op verzoek van TKI Urban Energy. In februari 2019 lanceerden TenneT en de regionale netbeheerders Stedin, Liander, Enexis en Westland Infra gezamenlijk het netbeheerdersplatform GOPACS. Dit platform biedt grote en kleine marktpartijen de mogelijkheid om de inzet van flexibiliteit ook in te zetten voor het oplossen van congestie. In 2022 is er een nieuwe netcode in werking getreden waarin de regels omtrent congestiemanagement en congestie management service providers (CSP) zijn vastgelegd. Dit helpt de weg te plaveien naar de businesscases van congestiemanagement, al behoeft de implementatie van de netcode nog wat werk.

Naast het verhandelen van elektriciteit als individuele ondernemer is het ook mogelijk om als collectief (eventueel via een aggregator) je elektriciteit te verhandelen op de elektriciteitsmarkten. Dit kan zowel een collectief van ondernemers als buurtbewoners zijn. Het collectief balanceert de energieopwek en -gebruik (en eventueel conversie) binnen een bepaald gebied, bijvoorbeeld achter één onderstation. De resterende energieopwek kan dan verhandeld worden op de elektriciteitsmarkten. Het collectief treed dan voor de markt op als één opwekinstallatie, een zogenoemde virtueel power plant (VPP). Ondanks dit idee steeds meer aftrek krijgt bevinden veel van dit soort initiatieven zich nog in een experimentele fase. Dit heeft onder andere te maken met het feit dat deze vorm van handelen belemmert wordt door de huidige wet- en regelgeving. Onder de experimenteerregeling van RvO zijn er echter op dit moment wel een paar projecten op dit gebied gaande. Ook krijgen energiegemeenschappen op Europees niveau steeds meer aandacht omdat deze expliciet zijn opgenomen in het Clean Package Deal van de EU. Meer over energiecollectieven is hier te vinden.

Naast bovengenoemde producten is het ook mogelijk om te reageren op onbalansprijzen. Onbalansprijzen zijn de prijzen die TenneT rekent aan marktpartijen (balansverantwoordelijken) als zij bijdragen aan onbalans op het net doordat de productie en consumptie in het energieprogramma van de desbetreffende partij niet op elkaar afgestemd is. Enerzijds heeft flexibiliteit waarde voor marktpartijen die daarmee hun onbalanspositie kunnen verbeteren, anderzijds kun je ook passief bijdragen aan het herstel van de systeemonbalans. Dit laatste wordt passief regelen genoemd. Passief regelen vereist het slim reageren op de onbalansprijs, die per minuut maar met enige vertraging door TenneT wordt gepubliceerd, en heeft daarmee een speculatief karakter.

Impliciete waarde van flexibiliteit: dynamische tarieven en zelfconsumptie

Naast expliciete waarde op markten heeft flexibiliteit ook impliciete waarde door deze in te zetten voor optimalisatie achter de meter. Deze baten komen terecht bij de eindgebruiker zonder directe tussenkomst van een leverancier of aggregator. Op dit moment zijn er drie mogelijkheden voor het realiseren van de impliciete waarde van flexibiliteit: Dynamisch leveringstarief, Verhogen van zelfconsumptie, Aansluitcapaciteit beperken. De mogelijkheid om op dynamische transporttarieven te reageren is ook een vorm van impliciete flexibiliteitsinzet, maar dit soort tarieven bestaan nog niet in Nederland.

Het is voor consumenten al mogelijk om een dynamisch leveringstarief te kiezen (o.a. EasyEnergy en EnergyZero). De leverancier koppelt het leveringstarief voor elektriciteit aan het moment van het gebruik. De leverancier dekt daarmee een deel van zijn inkooprisico af. Blijkt dat hij meer moet inkopen op piekuren kan hij ook meer in rekening brengen bij klanten met een variabel tarief. Dit biedt de consument transparantie en de mogelijkheid zijn energierekening te verlagen door zijn gedrag aan te passen. In 2017 heeft TKI Urban Energy aan CE Delft en ECN gevraagd om onderzoek te doen naar de waarde van flexibiliteit bij de kleinverbruiker, die ontsloten kan worden bij variabele leverings- en transporttarieven. Dit leidde tot het rapport ‘ Flexibiliseringsmechanismen in relatie met saldering’. In dit onderzoek wordt de waarde van flexibiliteit bij kleinverbruikers in kaart gebracht. Daarbij wordt tevens gekeken naar de impact van alternatieven voor saldering. De potentiële waarde van deze flexibiliteit wordt in beeld gebracht op niveau van kleinverbruik en op systeemniveau. Ten slotte wordt bekeken in hoeverre de voorgestelde flexibiliseringsmechanismen aansluiten bij het bestaande reguleringskader.

Het verhogen van zelfconsumptie is nog niet aantrekkelijk voor huishoudens, die gebruik kunnen maken van de salderingsregeling, maar wel al voor zakelijke consumenten. Vanaf 2023 zal de salderingsregeling in stapjes worden afgebouwd: elk jaar kunnen consumenten iets minder van hun opwek salderen. Het is nog niet precies duidelijk hoe snel het te salderen volume zal worden afgebouwd.

Consumenten betalen naast een tarief voor levering van elektriciteit ook een tarief voor het transport en de distributie van elektriciteit. Dit tarief bestaat voor een deel (of geheel) uit capaciteitsafhankelijke tarieven. Hierop kan bespaard worden door minder netcapaciteit te gebruiken (een lagere capaciteit van de aansluiting of een lagere piekvraag). Het beperken van de aansluitcapaciteit (bijvoorbeeld via peak shaving) is nu al voor een beperkt aantal – met name zakelijke – consumenten in de gebouwde omgeving een interessante mogelijkheid. Met name voor kleinverbruikers met een aansluiting tot en met 3x25A is het capaciteitstarief laag in vergelijking met het beschikbaar vermogen van de aansluiting en kost de overgang naar een hogere capaciteitsklasse relatief veel.

USEF - Universal Smart Energy Framework

USEF is een raamwerk voor een marktmodel waarin de handel in flexibiliteit centraal staat. USEF beschrijft de taken, rollen en verantwoordelijkheden voor de betrokken partijen rondom de handel in flexibiliteit. Ook is USEF opgesteld volgens het "cyber security by design" principe. USEF was ontwikkeld in het SEC USEF project en is gedemonstreerd in meerdere pilotprojecten. Het raamwerk is gratis te downloaden op de USEF website.

Verdienmodellen en succesfactoren

De flexibiliteit vanuit verschillende apparaten kan (eventueel na aggregatie) gebruikt worden voor systeemdiensten of om te verhandelen via een marktplatform. In de afgelopen jaren zijn veel innovatieve oplossingen ontwikkeld die zich richten op het ontsluiten en/of verhandelen van flexibiliteit. Dergelijke oplossingen worden vaak een ‘IT-platform’ genoemd. Over de rol van verschillende soorten IT-platformen voor flexibiliteit schreef eerder USEF de white paper ‘Flexibility Platforms’.

In 2020 heeft TKI Urban Energy een rapport laten opstellen over de huidige kansrijke verdienmodellen. Hieruit kwam naar voren dat de intra-day markt op de korte termijn het meest lucratief kan zijn voor het aanbieden van flexibiliteit, omdat het verwacht wordt dat de volatiliteit van deze markt groeit nemen door de toename in onbestuurbare energiebronnen zoals wind- en zonne-energie. Het optimaliseren van apparaten in één huis, bijvoorbeeld via een energiemanagementsysteem, kan impliciete waarde genereren. Ook de mogelijke opkomst van congestiemarkten zou de businesscase voor flexibiliteit kunnen versterken. In hetzelfde rapport zijn ook zes kritische succesfactoren genoemd voor het creëren van waarde uit flexibiliteit, deze zijn weergegeven in onderstaande figuur.

Zes kritische succesfactoren genoemd voor het creëren van waarde uit flexibiliteit
figuur 3. Zes kritische succesfactoren genoemd voor het creëren van waarde uit flexibiliteit. Bron: Flexibiliteit in de gebouwde omgeving: wegwijzer voor ondernemers

Vanuit de Topsector Energie zijn verschillende projecten ondersteund die werken aan het verhandelen van flexibiliteit. Een noemenswaardig project is ‘Flexible Assets Bid Across Markets’ waar wordt gewerkt aan een slimme IT-dienst die flexibiliteit kan verhandelen op meerdere handelsplatformen, waarbij rekening wordt gehouden met de verdienmogelijkheden op verschillende momenten op verschillende markten. Een relevant project is OROSL waar TenneT en Vandebron via blockchain een koppeling maken tussen flexibiliteit van elektrische auto’s en de onbalansmarkt van TenneT, waarmee de toegang tot deze markt wordt vergroot.

Door het ontsluiten en verhandelen van flexibiliteit los van elkaar te ontwikkelen, wordt een lock-in voorkomen en kunnen verschillende typen, merken en soorten apparaten gekoppeld worden aan verschillende slimme energiediensten. Voor meer hierover, zie het kennisdossier ‘het ontsluiten van flexibiliteit.

Knelpunten in marktmechanismen en wet- en regelgeving

Er bestaan grote verwachtingen van slimme energiediensten voor het (tijdelijk) voorkomen van netverzwaring, bijvoorbeeld met vraagsturing of opslag van energie. De opschaling van deze slimme diensten in de gebouwde omgeving blijft echter nog steken. Technisch is al veel mogelijk voor het organiseren van deze slimme energiediensten, maar het rondkrijgen van een goed verdienmodel blijkt in veel gevallen nog een brug te ver. Commerciële partijen geven aan hierbij vaak tegen knelpunten in wetten en regelgeving en in de ordening van de (energie)markt aan te lopen. Royal HaskoningDHV heeft in opdracht van de TKI Urban Energy en RVO.nl samen met de markt een verkenning uitgevoerd naar knelpunten in marktordening en wet- en regelgeving in het smart energy innovatie-ecosysteem. Uit de verkenning van Royal HaskoningDHV kwamen 24 uiteenlopende belemmeringen naar voren, onder te verdelen in vijf hoofdknelpunten:

  1. Onvolledige en onjuiste data vanuit slimme meters
  2. Onduidelijke kaders en onvoldoende prikkels bij netcongestie en netoptimalisatie
  3. Ontbreken financiële prikkels voor optimaal gebruik netten (transporttarieven)
  4. Saldering en vaste energiebelasting beperken verdienmodel smart energy
  5. De regeling ‘Meerdere leveranciers op één aansluiting’ werkt nog niet naar behoren

Voor een deel van deze knelpunten zijn al officiële of informele trajecten in gang gezet die het probleem aanpakken. De nieuwe Energiewet, die nu in de maak is, zal bijvoorbeeld een deel van deze knelpunten wegnemen. Maar dit zijn veelal meerjarige trajecten, ook doordat het nodig is om deze wetgeving door te vertalen naar Algemene Maatregelen van Bestuur en netcodes. Maar niet alle knelpunten worden (voldoende) opgepakt. Bovendien raakt de aandacht voor deze knelpunten snel ondergesneeuwd door nieuwe uitdagingen, zoals de aansluitproblematiek van zonneweides. Daarom heeft Royal HaskoningDHV een actieagenda opgesteld met daarin de geïdentificeerde oplossingsrichtingen. TKI Urban Energy en RVO.nl zullen samen met netbeheerders, marktpartijen, wetgever en brancheverenigingen werken aan de uitvoer van deze actieagenda.

Events en kennisdeling

In de afgelopen jaren organiseerden TKI Urban Energy en stichting Flexiblepower Alliance Network (gezamenlijk) verschillende event op het domein van flexibiliteit. Deze bijeenkomsten geven een goed beeld van de actuele thema’s op het domein van flexibiliteit. Van verschillende bijeenkomsten kunt u de (video)verslagen en presentaties terugkijken.

Nieuwe projectideeën? Tips en aandachtspunten

Er is behoefte aan innovaties die helpen bij het vergroten van de beschikbare flexibiliteit vergroten en aan nieuwe producten en diensten, waarmee deze flexibiliteit een waarde krijgt. Het is belangrijk om de resultaten van losse experimenten samen te brengen voor grootschalige implementatie. In het innovatieprogramma van TKI Urban Energy zal er daarom alleen nog subsidie geboden aan projecten die werken aan schaalbare, herhaalbare en integrale oplossingen.

Het onderwerp privacy wordt op dit gebied steeds belangrijker. Steeds meer kleinere producten, diensten en systemen zijn verbonden met het internet. Naast voordelen, brengt deze connectiviteit ook kwetsbaarheden met zich mee. Dit vraagt in toenemende mate om Security-by-design-oplossingen, waarbij cyber security wordt meegenomen vanaf het begin van het ontwerp proces. Aandacht voor cyber security is ook als randvoorwaarde toegevoegd aan het beoordelingskader van nieuwe innovatieprojecten. Voor experts in het smart energy domein heeft TKI Urban Energy een handreiking laten opstellen. De handreiking biedt een aanpak om in 7 stappen een breed gedragen risicoanalyse uit te voeren.

Heb je een projectidee dat zich richt op het onderwerp van flexibiliteit? Zoek je partners die op het domein van flexibiliteit bezig zijn? Of heb je vragen over dit kennisdossier? Neem dan contact op met Maarten de Vries, programmamanager Smart Energy Systems bij TKI Urban Energy. Maarten is te bereiken via 06-16836490 en maarten@tki-urbanenergy.nl.

Deze website maakt gebruik van cookies en daarmee vergelijkbare technieken om een optimale gebruikerservaring te bieden. Je kunt je voorkeuren aanpassen .
Deze cookies zorgen ervoor dat de website naar behoren werkt. Deze cookies kunnen niet uitgezet worden.
Deze cookies zorgen ervoor dat we het gebruik van de website kunnen meten en verbeteringen door kunnen voeren.
Deze cookies kunnen geplaatst worden door derde partijen, zoals YouTube of Vimeo.
Deze cookie stellen onze advertentiepartners in staat om doelgerichter informatie te kunnen aanbieden.
Door categorieën uit te zetten, kan het voorkomen dat gerelateerde functionaliteiten binnen de website niet langer correct werken. Het is altijd mogelijk om op een later moment de voorkeuren aan te passen.